1988-89 falandı sanırım, ortaokul öğrencisiyim. Bursa Çerkes derneğinin “haluj” gecelerinden birinde Çerkesce kelime bilmece yarışması gibi bişi vardı kitap ödüllü.
40 küsür yıllık ömrümde ilk ve son kez bişi kazanmıştım herhangi bir yarışmada o gün “gökkuşağı”nın çerkescesi”ni bildim diye.
Böyle de şanslıyımdır! Bir de kabardeyliğim tutmuştu, uzunyaylalı bir dayı vardı babamın yanında, yaşım küçük, yaşım tutmayacak diye ödülümü vermeyeceklerini söylemişti takılmak için. Ben de saf saf inandım…
Herşeyin yasak olduğu yıllar en nihayetinde zi wunağore… Yaşının küçük olması da ödül almaya engeldir kısmı mantıklı gelmişti… Dokunsalar ağlayacaktım ama aldım ödülümü.
Ödülüm de : Rahmetli Osman Çelik’in “Genar” romanı… Ama ilk baskısı, hatırlayan çıkacaktır mutlaka… Şöyle soluk mavi renkte bir kapaklı kavgada kullanılabilecek kalınlıktaydı o ilk baskı.. Hala duruyor kütüphanemde yıpransa da biraz.
Ama romanın kahramanı abılemızın adının en sevdiğim börek cinsi olmasını asla kabullenememiştim…
-Adınız nedir?
-Gubate
-Gubate mi? Ne ilginç bir isimmiş… Anlamı nedir acaba?
-Romantik bir hamurişi
Neyse… Ben yine döneyim l’eğupıuk’a …
Tıfıl zamanlarımda yağmur yağdıysa ve ardından gökkuşağı çıktıysa duble heyecan yapardım… Çünkü çocukluğum boyunca aramızda adeta bir oyuna dönüşmüş durum vardı o anlarda dade mığo ile…
Ben … “Xekujır dene şı’a? Dawre dıkuefınu xekujum dej? Kızje’at…” “Xekujj nerede? Nasıl gideriz oraya? Söylesene?” (ki hep aynı cevabı duyardım… zaten o cevabı duymak için sorardım) diye sordukça o gökkuşağını parmağıyla gösterir ve tonlamasına kadar ezberlediğim o cümleyle karşılık verirdi…
“leğupıkum yi ş’ağım wuş’eqım… wuzhueyr bğuetınus”
“gökkuşağının altından geçersen… istediğini bulursun”…
Çocuk aklı işte… xekujjdan anadoluya gelirken de bir gökkuşağının altından geçtiğimizi düşünürdüm… geri dönecekken de aynı şeyi yapmamız gerektiğini….
Şimdi düşünüyorum da… Çok sağlam bir metaformuş aslında dadenin biz torunlarına yaptığı kelime oyunu. Hem çok yakın… Bir o kadar da uzak..
Yıllar önce karalamıştım bu şiirimsiyi de… O günlerin anısına…
Söylenmemiş sözlerde aramak seni
Bulup geçebilmek için altından
Sayfalar karıştırırken akıp gitmek maziye
Dalmak ta en derinlere, çağırmak anıları
Sahi… Şafak vakti mi ayrı düştü acaba Adıge seninle?
Günbatımının altında mı yoksa? Bilmiyorum
Nerede ve ne zaman – ne önemi var aslında
Önemli olan düşmek peşine her yağmurun ardından
Nahıjjlardan bir wunafe…
Bir şıpse naneden…
Mahsımafe akşamında söylenmiş h’oh
Ape tsı’u tsı’u oynayan dzadzuların kahkahası
Veya öğlen uğultusunda pş’antenin dinlerken seni
Batan günün kargaşasında…
Hengamesinde köydeki son hağol’ığuenun
ve sürgünlüğü anımsatan acımasızlığında karanlık gecenin
Asl’en hajının atının nal sesleriyle
Delip geçiyorsun zamanı, havasız boşluğu
Öylesine göz kamaştırıcı ve öylesine akıl almaz
Unutuyoruz, aklımıza bile gelmiyor gölgene sığınmak
Ah şu asimile olmaya başlayan yürek…
Böyle görüyoruz işte seni, böylesi daha iyi.
İnan şahit olmak istemem asla
Dizginlenmiş, örse vurulmuş haline
Sahi… onca bahsediyoruz da kendisinden… хэкужь / xekujj bizim neyimiz olur ? Düşündük mü hiç acaba?
90’lı yıllarda benzeri bir soru sormuştu Bitoq Besl’en Ankara Xase’de bir pazar akşam üstü sohbet ederken… “xeku” “xekujj” kelimelerine etimolojik açıklamalar getirmişti gerçi o daha çok… hangisini kullanmalıyız minvalinde keyifli bir beyin fırtınası / wunafeye başlamış ama bir türlü karar verememiştik… Ben “xekujj”dan yanayım…
Xekujj bizim bir türlü sağaltamadığımız açık yaramız. Herkes bizi “beyaz tenli” bellemiştir ama aslında benzimizdeki solgunluk bir türlü iyileştiremediğimiz yaranın yol açtığı kan kaybındandır…
Siyaseten ve sosyolojik olarak kıblemiz xekujj… (en azından olması gereken) Bunu mütemadiyen aklından çıkarıp, yaşadığı ülke siyasetine gırtlağına kadar saplanmış kimi diaspora aydınının sınıfta kaldığı bir zihin sınavı… İdeolojik utanç kaynağıdır xekujj…
Yeryüzünde “Ben Çerkes’im” diyen her bireyin en azından bir kere gidip görmesi gereken… Gereken ki… O seyahatin gerçekleştiği gün hayatının geri kalan bölümünde “neyi kaybettiklerini hatırladıkları gün” olsun…
Farkında olsak da olmasak da… Kalbimiz… Adıge tarihinin de kalbi… Ne yazık ki, Anadolu bozkırında yaşayan evlatları, tarihsizleşmekle kalpsizleşmek arasında gidip gelmelerde….
Kültürel aidiyetimizin, hafıza kodlarımızın, bizi biz yapan değerlerin membaı…
Diaspora açısından bakarsak, “uzaktan sevmeyi” sevdiğimizdir…
Hangi şehrinde hangi köyünde hangi weredıjjler söylenir hiç bilmediğimiz yer… Adı gibi güzel caddelerinde, sokaklarında hatta bizimle aynı “soy” adı taşıyan insanların konutlarında insanlar ne yer neler konuşur hiç merak bile etmediğimiz yer… Ama hep sevdiğimiz… sadece sevdiğimiz yer… Uzaktan, elimizi uzatsak dokunabilecek kadar uzaktan bir yakınlığa hapsolup sevdiğimiz yer…
Yarım kalmış ama bir gün mutlaka tamamlanacak bir h’oh… bir weredıjjj…
Batı – Kuzey – Kuzey Batı – Herkes – Adıge… Adığe… Adıye… Çerkes… Çerkez… Kafkas… Kuzey Kafkas… Diasporanın kafa karışıklığıdır xekujj…
Oysa Oşhamaho’dan bakınca nasıl da net her şey…
“сыщ1эфлъхьэж хъуну щытымэ хэкужьым дей си нэк1ур гъэзауэ сыщ1эфлъхьэж”
Sürgünden bir asır sonra, son nefesini vermeden önce, “Olur da beni defnedecek olursanız, yüzümü vatana çevirip öyle defnedin” diyen dadenin… Gidilecek bir yer varsa ben paris’e giderim hajı diyen torunlarıyla sınanan kadim coğrafya Xekujj
Aslında sık sık o tarafa bakarız Anadolu bozkırından da… Ama hep başkasının gözüyle baktığımızdan bulanık görürüz. Çok nadir aklımıza gelir “Adıge yepl’ıqe” denilen mefhum… Kimin zihninde yürürseniz onun kelimelerini kullanmaya başladığınız coğrafya…
“Haritalar gerçek öyküyü anlatır” der Brauldel bir kitabında…
Xekujj… Adıge’nin atlasında en çok ve en gerçek öykülerin anlatıldığı ve anlatılacağı yerin adı
Xekujj… Kadim vatanımız…
Xekujj… Şu gelip geçeceğimiz dünya bir haş’eşse… o haş’eş’in j’antesi…
Xekujjj… Gökkuşağının ötesindeki kara kutusu Adıge’nin… Nice sırlar barındıran…
Xekujj… Farkında olmasak da… Kaderi… Kaderimiz.